از آموزه های قرانی به دست می آید که هر انسانی به خودش و اعمال و آثار آن آگاه است و به خوبی نسبت به موقعیت و وضعیت خود و نیز اعمال و رفتارش بصیرت دارد.(قیامت، ایه 14)

با این همه اگر بخواهد به چشم خود وضعیت خود را ببیند، یک راهکار دیگری نیز خداوند برای انسان در نظر گرفته است که می تواند با آن وضعیت خود و تاثیر اعمالش را ببیند.

شکی نیست که قیامت روز آشکار شدن حقایق و ملکوت اعمال ماست و در آن روز حقایق به عیان دیده می شود؛ زیرا پرده ها کنار می رود و چشم تیزبین و دقیق خواهد شد و پرده ای نمی ماند که ظاهر و باطن آن تفاوت داشته باشد.(ق، ایه 22) اما از روایات و آیات به دست می آید که هر شبانه روزی برای ما قیامتی است که باطن اعمال آشکار می شود و ما با حقیقت ساخته و سازه قیامتی خود آشنا می شویم. البته تفاوت این قیامت با قیامت آخرتی این است که فرصت ها بارها تکرار می شود در حالی که پس از مرگ دیگر این فرصت تکرار شدنی نیست تا ما با تغییر در رفتار و اعمال به خودسازی و تزکیه نفس بپردازیم و اعمال نیکی را انجام دهیم.(مومنون، آیات 99 و 100)

پیغمبراکرم (ص) درباره نقش خواب و اثار آن می فرمایند: «کما تنامون تموتون و کما تستیقظون تبعثون؛ خواب برادر مرگ است, همانطور که می خوابید می میرید (و به عالم برزخ و عالم مثال وارد می شوید) و همانطور که بیدار می شوید, برانگیخته می شوید» (بحارالانوار، ج 7/ص47؛ کلمات مکنونه من اهل الحکمه و المعرفه, مرحوم ملا محسن فیض کاشانی, ص139 – 140)

از این روایت به دست می آید که ما  هر روز می توانیم به عالم ملکوت برویم و وضعیت خود و اعمال خودمان را مشاهده کنیم؛ به ویژه آن که اعمال به سرعت آثار خوب و بد خودش را در روح و روان آدمی به جا می گذارد و ماهیت ما را تغییر داده و به موجوداتی دیگر تبدیل می کند که از پست ترین تا برترین را شامل می شود.

امام صادق (ع) فرمود: «اِنَّ الرَجُلَ یَذْنِبُ الذَّنْبَ فَیَحْرُمُ صَلاة اللَّیْلِ وَ اِنَّ الْعَمَلَ السَّیّیءَ اَسْرَعُ فی صَاحِبِهِ مِنَ السِّکِین فِی اللَّحْمِ؛ کسی که مرتکب گناهی شود از نماز شب محروم می گردد و به درستی که نفوذ اثر کار ناپسند در انجام دهنده آن از نفوذ چاقو در گوشت سریعتر است».

مردی از حضرت امیرالمؤمین علی (ع) پرسید: «یا أمیرَالْمُؤْمِنینَ، اِنّی قَدْ حُرِمْتُ الصَّلاةُ بِاللَّیْلِ؟ ای امیرمومنان! من از نماز شب محروم شدم. قالَ: فَقال أمیرُالمؤمنینَ (ع): أنْتَ رَجُلٌ قَدْ قَیَّدَتْکَ ذُنُوبُک؛ تو کسی هستی که گناهان تو را در بند و قید کرده است.

پس هر کاری خوب و بدی که ما انجام می دهیم در زندگی ما تاثیر دارد،‌بلکه از آیه 96 سوره اعراف به دست می آید که تقوا و بی تقوای مردم تا چه اندازه در نظام هستی تغییر ایجاد می کند و درهای روزی را بر روی شخص بلکه جامعه باز کرده یا می بندد. امام صادق (ع) در  این باره می‌‏فرماید: «ما من سنة اقل مطرا من سنة ولکن الله تعالی یضعه حیث‏یشاء، ان الله تعالی اذا عمل قوم بالمعاصی، صرف عنهم ما کان قدره لهم من المطر فی تلک السنة الی غیرهم و الی الفیافی و البحار و الجبال؛ خداوند هر سال باران را به اندازه لازم می ‌‏فرستد، ولی اگر مردم سرزمینی، تبهکار باشند، دستور می‌‏دهد که این باران در مناطقی چون کوه و دریا و بیابان فرو بریزد که به حال آنها سودمند نباشد.

بنابراین، هر کسی در خواب خود حقایق زندگی اش را می بیند و اعمال روزش به سرعت در عالم ملکوت و برزخ به او نشان داده می شود. البته بسیاری از مردم خواب به یادشان نمی ماند و یا نمی توانند ارتباط میان اعمال و خواب هایشان را درک کنند از این رو گمان می کنند که خواب های پریشان و بی معنا و مفهوم می بیند،‌در حالی که این گونه نیست. البته به یک معنا کسانی که در زندگی خویش بی هدف هستند و هدف متعالی ندارند، در خواب خویش نیز پریشان و سرگردان هستند و همان پریشان حالی در زندگی روزمره در خواب خودنمایی می کند.

کسی که در روز قبل کارهای زشتی را انجام داده است، در خواب با حقایق ملکوتی اعمال و رفتارش دیدار می کند و آن ها را می بیند. از این روست که وقتی بیدار می شود اندوهگین و ناراحت است؛ زیرا حقایقی که دیده تاثیر او را در روح و روان او گذاشته است. او در خواب با دوزخ اعمال خود مواجه شده است؛ چرا که خواب همانند مرگ دریچه ای به عالم ملکوت و رسیدن به مقام یقین است. همه انسان ها در مرگ به یقین می رسند(مومنون، آیه 100) و در آن جا بهشت و دوزخ خود را می بیند؛ چنان که خداوند می فرماید اگر به مقام علم الیقین و عین الیقین می رسیدند، دوزخ را به عیان می دیدند.(تکاثر، آیات 5 تا 7) اما حق الیقین تنها در قیامت برای بسیاری از مردم اتفاق می افتد و تنها اوحدی از مومنان هستند که در دنیا با حق الیقین همه چیز را می بینند.

خواب نیز دریچه ای هم چون مرگ است؛ زیرا بر اساس آیات قرآنی، خواب خود مرگی است که خداوند روح شخص را می گیرد ولی به سبب آن که اجل مسمی آن نرسیده آن را روح را به جسم باز می گرداند.(زمر، ایه 42) پس انسان در خواب به نزد خداوند و عالم ملکوت و لاهوت غیر از عالم ماده می رود و در آن جا حقایق را هم چون زمان مرگ به یقین می بیند.

از همین رو، انسان ها در خواب افزون بر مسائل مربوط و مرتبط به اعمال خود، مطالبی را از آینده نیز می بیند و با حقایق از اینده آشنا می شوند؛ زیرا عالم ملکوت به یک معنا گرفتار لحظه و زمان نیست و امور در آن جا فرازمانی است. از این روست که در خواب انسان با حقایقی برتر نیز مواجه و روبه رو می شود و به میزان تقوا از درجات علم الیقین،‌ عین الیقین و حق الیقین سود می برد.

از این رو، می توان گفت که خواب دریچه ای به سوی ملکوت خود ما و اعمال ماست و ما می توانیم نتیجه عملکرد روزانه خود را در خواب ببینیم.

با توجه به همین مساله است که فرمان و سفارش شده که پیش از خوابه حسابرسی خود پرداخته و اگر گناه و خطایی مرتکب شده ایم استغفار بجوییم تا دست کم از مشکلات اعمال خود بکاهییم.

در بیان چگونه به بستر و خواب رفتن دستورهای در اسلام آمده است که در این جا به یکی از سفارش های پیامبر(ص) به حضرت فاطمه(س) اشاره می کنیم.

از حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام روایت شده که در حالی که بستر را گسترانیده و می خواستم بخوابم ، پدرم رسول خدا صلی الله علیه و آله بر من وارد شد و فرمود: ای فاطمه ! مخواب مگر این که چهار عمل را انجام داده باشی : قرآن را ختم نمایی و انبیا را شفیع خود گردانی و مومنین را از خود راضی کنی و حج و عمره بجای آوری ، این را فرمودند و به نماز مشغول شدند.

من هم کنار بستر ایستادم تا نمازشان تمام شد پس گفتم ای رسول خدا مرا به چهار چیز امر نمودی که در این حال نمی توانم انجام دهم ، حضرت تبسمی نمود و فرمود: اگر سه مرتبه سوره قل هو الله را بخوانی ، مثل این است که ختم قرآن کرده ای و اگر بر من و انبیا گذشته درود فرستی ، شفیعانت در روز قیامت شده ایم و اگر برای مومنین استغفار نمایی همه از تو راضی خواهند بود و اگر بگویی سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر ثواب حج و عمره را به دست آورده ای . (منتهی الآمال؛ شیخ عباس قمی (ره)، جلد 1 صفحه 162)